دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssنقد و بررسی فاعل بالعنایه از منظر روایات امام علی132622082FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>مسأله فاعلیت واجب تعالی یکی از مسائل مهم فلسفی است که هر مکتب فلسفی و حتّی کلامی درباره آن دیدگاهی مختص به خود دارد. مشّائین و در رأس آنها ابنسینا، واجب الوجود را فاعل بالعنایه و علم قبل از ایجاد را علم عنایی میدانند و معتقدند که این علم، حصولی و به شکل صور مرتسمه و لازمه ذات واجب است که منشأ آفرینش اشیاء میباشد. این نظریه علاوه بر اینکه از ناحیه فیلسوفان مورد ایرادهایی قرار گرفته و آنان معتقدند که مشّاء با عرض خواندن صور مرتسمه، ذات واجب را از کمال علمی خالی میکند که این محال است، همچنین ازسویروایات امام علی1 نیز مورد نقدهای جدّی قرار میگیرد به گونهای که با آنها، ناصحیح بودن دیدگاه فاعل بالعنایه درباره واجب تعالی قابل اثبات است. بیشتر سخنان حضرت در اینباره، فاعلیت واجب را با نحوه علم او پیوند زده و با تبیین آنها، تصوّرات ناصحیح و شبهات پیرامون فاعلیت و علم واجب را برطرف میسازند. نقد بر دیدگاه مشّاء نیز از سه دسته از این روایات استنباط میشود که در مجموع، این نظریه را شایسته مقام و مرتبه واجب نمیدانند: دسته اوّل روایاتی است که بر خلاف مشّاء، علم حصولی را از واجب تعالی نفی میکنند. دسته دوّم سخنانی است که با نفی احتیاج واجب به غیر، هر گونه الگو و مثال برای آفرینش موجودات را منتفی میدانند، که از آنها میتوان نفی الگو و مثال بودن صور مرتسمه برای آفرینش را استنباط نمود. دسته سوّم نیز روایاتی است که میگویند هیچ واسطهای بین واجب و معلومات او وجود ندارد، که با آنها میتوان دیدگاه فاعل بالعنایه را که واسطه بودن صور مرتسمه بین واجب و موجودات را ترسیم میکند، نقد نمود. نقدهای مذکور، به روش استظهار واستنباط از روایات حضرت به دست آمدهاند و در مرحله تجزیه و تحلیل و مقایسه دیدگاه فاعل بالعنایه با آنها نیز، به شیوه تحلیلی- عقلی عمل شده است.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssبررسی ارزش و کارایی «برهان قوه و فعل» در اثبات هیولای اولی274822083FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>«برهان قوه و فعل» یکی از براهین مشهور ابنسینا در اثبات هیولای اولی است.او با این برهان ثابت مینماید که در اشیاء دو حیثیت واقعی وجود دارد؛ یک حیثیت آن است که به موجب آن، اشیا هماناند که هستند و آن حیثیت صوری آنها است و به موجب حیثیت دیگر، هماناند که میتوانند شئ دیگر شوند که همان حیثیت هیولایی آنها است.
اما به نظر میرسد با وجود اشکالهای متعدد و دیدگاههای مخالفی که در برابر این برهان طرح گردیده لازم است که بار دیگر تحلیل وبررسی دقیقتری در تبیین ارزش و کارایی این برهان، انجام گیرد. لذا مقاله حاضر با طرح این سؤال که تا چه اندازه میتوان به کارایی و ارزش این برهان در اثبات هیولای اولی اعتماد نمود؟ به جستجوی پاسخ آن پرداخته و با نقد و بررسی اشکالات وارده بر این برهان، آن را در اثبات هیولای اولی کافی ندانسته و ارزشی نسبی و نه مطلق را برای این برهان قائل است.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssنقش عقل در فهم دین از دیدگاه شیخ مفید و فیض کاشانی497422084FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>نظام فکری شیخ مفید، کلامی عقل بنیاد است که درآن از راه احتجاجات عقلی، آموزههای دینی تبیین میشود. ایشان علاوهبر بهرهگیری از عقل در مباحث کلامی در مباحث نقلی نیز، مطابقت مفاد حدیث با عقل را ملاک صحّت حدیث و مخالفت مفاد آن را با عقل،ملاک ضعف و عدم صحت آن میداند. ایشان فهم حدیث و درک لوازم آن را نیز بدون نظر عمیق و توجه دقیق عقلانی در آن امکانپذیر نمیدانند. از این رو شیخ مفید با اصحاب حدیث،به عنوان جریانی ظاهرگرا به مخالفت پرداخته است. شیخ مفید این رویکرد عقلانی خود را برخواسته از آموزههای اصیل شیعی میداندکه با پیروی از آنها،در پی انسجام و نظم هر چه بیشتر کلام شیعی برآمدند. همچنین فیض کاشانی به عنوان دیگر متکلّم برجسته شیعی،اندیشمندی است که به دین،نگاه عقلانی داشته و با استناد به آیات و روایات برای عقل جایگاه ومنزلتی والا قائل شده و آن را هم سوی شرع میداند و بلکه در مواردی فهم شرع را نیز متوقف بر عقل میداند.گرچه او در احکام عملی،شأن و منزلت صدور حکم را از عقل سلب کرده اما در عین حال بر خلاف اخباریون که برای عقل ارزشی قائل نیستند و تنها به ظواهر آیات وروایات توجه دارند،به روش عقلی در تبیین احکام نظری و اعتقادی دین وتفسیر آیات و روایات پرداخته و همت وتلاش خود را به این مسئله معطوف کرده است تا معرفت حاصل از طریق فلسفه را از طریق اخبار و احادیث تبیین نماید.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssکیفیت حیات برزخی و ارتباط آن با دنیا از دیدگاه فلاسفه و متکلمین759522085FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>پرونده انسان با مرگ به طور کلی بسته نمیشود و چنین نیست که بین دنیا و آخرت، جدایی کامل، حکمفرما باشد. لذا آثاری که انسان بعد از خود بر جای گذاشته و تأثیر اعمال دیگران در سرنوشت برزخیان از جمله دعای مسلمین و طلب استغفار تأثیری در تغییر وضعیت ارواح، خواهد داشت. طبق دیدگاه فلاسفه، عالم برزخ، عالمی مثالی است که زمان و مکان ندارد ولی دارای صور است و لذا روح بعد از مفارقت از این بدن خاکی دیگر از هرگونه مادهای مجرد است و بدن برزخی او فقط صورت و شکل دارد نه جرم و ماده. و بنابر دیدگاه صدرا، بدن برزخی، برآمده از قوهی خیال است. در مورد اختلاف احوال مردم در عالم برزخ، متکلمین قائل به وجود ارواح مومنین و کفار و مستضعفین بوده و معتقدند که ارواح مومنان در وادیالسلام و ارواح کفار در وادی برهوت به سر میبرند و مستضعفین نه در زمره مومنان و نه در زمزه کفارند. در رابطه با مکان قبر و برزخ نیز بین متکلمین اختلاف نظر وجود دارد. برخی امکان قبر را همین قبر خاکی میدانند ولی عدهای معتقدند که منظور از مکان قبر همان عالم برزخ است که فشار قبر بر همین بدن اصلی است و گروهی آنرا با زبان اعمال و رفتار خود انسان میدانند و برخی معتقدند فشار قبر، وارد بر روح در قالب جسم مثالی است.
متکلمین با استفاده از روایات به تایید ارتباط بین ارواح با عالم برزخ میپردازند و بیان میکنند که ملاقات اموات با خانواده و خویشان خود و تأثیر افعال ما بر سرنوشت برزخیان و همچنین استفاده اموات از آثار ماندگار خود در دنیا از جمله امور قطعی است که دلایل روایی آن را تأیید میکنند. فلاسفه نیز به بیان ارتباط بین عوالم و وجود رابطهی علی و معلولی بین عوالم پرداختهاند.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssبررسی انتقادی آراء ابن رشد و ابن سینا در بحث زیادت وجود بر ماهیت9710922086FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>سخنان ابنسینا در بحث زیادت وجود بر ماهیت دو قسمت دارد. اول اثبات اینکهوجود غیر از ماهیت است و دوم اینکه نحوه ارتباط وجود و ماهیت در عالم خارج را تبیین کند. ابنسینا درباره نکته اول معتقد است که ما به ماهیت خیلی از چیزها، علم داریم اما در وجود آنها شک داریم، همانطور که نسبت به موجود بودن بسیاری از چیزها یقین داریم. اما در حقیقت و چیستی آنها شک داریم و همین مسأله بیانگر این است که وجود غیر از ماهیت شیئ است. در مورد قسمت دوم نیز ابنسینا معتقد است در عالم خارج وجود و ماهیت به یک وجود موجودند و منظور از عروض وجود بر ماهیت عروض تحلیلی و در مرتبه عقل است. یعنی عقل این قدرت را دارد که وجود را از ماهیت جدا کرده و بر آن حمل کند. ابنرشد معتقد است اولا مسأله زیادت وجود بر ماهیت از جعلیات ابنسیناست و دوما انتقاداتی بر این نظریه مطرح است. انتقاد اول این است که وقتی میگویید وجود عارض بر ماهیت است اگر منظورتان از وجود یک معنای معقول ثانی منطقی باشد که تخصصا از بحث خارج است و مربوط به عالم ذهن است نه عالم خارج، اگر منظورتان از وجود یک معنای معقول اولی باشد که در این صورت نباید بر غیر از خودش حمل شود. پس نمیتواند بر ماهیت هم حمل شود. علاوه بر اینکه عروض وجود بر ماهیت موجب تسلسل است زیرا طبق ادعای شما هر چیز که در عالم خارج موجود شود باید وجود عارض آن شود، پس به وجود ماهیت هم باید وجودی عارض شود و همینطور به وجودِ وجود ماهیت هم وجودی عارض شود و این امر تا بی نهایت ادامه یابد. دراشکال اول ظاهرا ابنرشد معقولات را منحصر در معقولات اولی و معقولات ثانیه منطقی کرده است و از معقول ثانی فلسفی که عروض آن در ذهن و اتصافش در خارج است غفلت کرده و اگر وجود را معقول ثانی فلسفی دانستیم اشکال رفع خواهد شد. در مورد اشکال دوم هم ابنسینا معتقد به عروض انضمامی خارجی نیست تا تسلسل را در پی داشته باشد بلکه ادعای او عروض در عقل یا عروض تحلیلی است و در عروض تحلیلی تسلسلِ مستحیل معنا ندارد.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssبرهان معجزه در مسیر اثبات وجود خدا11112822087FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>فیلسوفان و متکلمان دین در دلالت و عدم دلالت معجزه بر وجود خداوند نظریات گوناگونی دارند. با پذیرش امکان و وقوع معجزه بر طریق نظام سبب و مسببی، به نام خرق ناموس طبیعت معرفی شده است. ابنسینا با تأکید بر قوای نفس انسانی و تزکیه نفس، معجزه را تبیین کرده است. ملاصدرا نیز با تأکید بر نفوس در هیولای عالم جسمانی و با داشتن عقول پاک معجزه را پردازش کرده است. ابنسینا و ملاصدرا معجزه را در مسیر اثبات وجود خدا، ثابت نمیدانند. عمده متکلمان مسیحی حیطه معجزه را وسیع گرفته و هر آنچه که به عنوان امداد غیبی برای رفع مشکلات فردی و اجتماعی به صورت بارقههای ذهنی به صورت ناگهانی تجلی شود، معجزه میدانند. این طریق را مقدمهای برای اثبات وجود خدا مطرح میکنند. گروهی از متکلمان مسیحی نیز در صدد رد معجزه بر آمدهاند. متکلمان اسلامی معمولا رابطه منطقی بین معجزه و اثبات وجود خدا را نمیپذیرند؛ در این میان آیت الله جوادی آملی بر این باور است، اما مرحوم نراقی و مراغی رابطه منطقی را پذیرفتهاند.
واژگان کلیدی: معجزه ـ وجود خدا ـ ابنسینا ـ ملاصدرا ـ جوادی آملی ـ نراقی ـ متکلمان مسیحی.دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssتبیین و بررسی رابطه عقل و دین از دیدگاه کییرکگور15519022088FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>مسئله «رابطه عقل و دین»، یکی از مباحث مهم جهان اسلام و مسیحیت به شمار میآید که همواره معرکه آراء متفکرین بوده و به شکلهای گوناگون، در حوزههای متفاوت فکری با نامهایی همچون «رابطه عقل و وحی»، «رابطه عقل و ایمان» و «رابطه عقل و وحی» مطرح گردیده است. در میان اندیشمندان مسیحی، «سورن کییرکگور»، ایمانگرایی و مخالفت با عقل را به شیوه افراطی، پایه ریزی نمود. بنیان فکری ایمانگرایی وی، بر مخالفت با عقل و کوتاه نمودن دست آن از دخالت در دین، طرحریزی گردیده است. به نظر کییرکگور؛ اساس دین، شورمندی است و شورمندی دینی با عقل و تحقیقات آفاقی در تضاد است. مهمترین نقش در ایمان آوردن افراد را جهش و اراده شخصی افراد میداند و میگوید: تکیه بر عقل و عقلانی کردن آموزههای دینی، باعث زوال دین میگردد و لذا در سه حوزه وسیع مسئله رابطه عقل و دین (نقش عقل در اثبات دین، نقش عقل در تبیین دین و نقش عقل در توجیه و دفاع از گزارههای دینی)، قائل به عقلستیزی گزارههای دینی است.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssخداشناسی از دیدگاه ملامحمدمهدی نراقی19121222089FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>مسئله اصلی این تحقیق عبارت است از «بررسی آثار و اندیشههای ملامحمدمهدی نراقی (ره) درباره خداشناسی». در این تحقیق با استفاده از روش تحلیلیـ عقلی به بررسی این مسئله پرداخته شده است. براساس یافتههای تحقیق، علاوه بر نظریات و شیوههای مشترک ایشان با متکلمین دیگر در اثبات مسائل اعتقادی- بهطورمثال استفادهایشانازبرهانامکانووجوببرای اثباتصانعکهشیوه غالب متکلمیننیزمیباشد- با دیدگاهها و روشهایی از این اندیشمند اسلامی در مباحث خدا شناسی مواجه میشویم که برای اهل علم قابل توجه و تأمل میباشد؛ ازجمله: اثباتصانعبی نیاز از دلیل، استفاده از برهان معجزه و برهان اجماع و اتفاق عقلاء برای اثبات صانع، روش بهکارگیری مثال و داستان برای تفهیم ادله و براهینو موارد دیگر. از سوی دیگر با توجه به بیان سادهمسائل اعتقادی از طرف این متکلم اسلامی و استفاده از امثله و حکایات، نظریات ایشان میتواند مورد استفاده عامه مردم باشد و به استحکام پایههای اعتقادی آنها بیانجامد.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssسنتهای الهی دنیوی ناظر به سرانجام انحرافات اخلاقی از دیدگاه قرآن21323822090FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>سنتهای الهی، قوانینی است که به وسیله آنها جهان اداره میشود. بخشی از این سنتها، سنتهای الهی دنیوی ناظر به سرانجام انحرافات اخلاقی است که در ارتباط با کجرویهای اخلاقی انسان بوده، در مورد آنها جاری میشوند. قرآن کریم به این سنتهای الهی، اشاره کرده است و در مورد سرانجام انحرافات اخلاقی، تعبیر به عاقبت سوء دارد. با رجوع به آیات قرآن و تفسیر آنها، جریان این سنتها در زندگی انسان، به دو بخش فردی و اجتماعی تقسیم میشود که در بخش فردی، مهمترین سنت جاری الهی، سنت مؤاخذه الهی است. این سنت، دارای مصادیق فراوانی است که برخی از آنها مقارن با هلاکت و برخی دیگر ملازم با هلاکت هستند. سنت بیاثر شدن اعمال، سنت دیگری است که در مورد افراد جاری است. در مورد اجتماع نیز سنتهای مختلفی مانند مؤاخذه اجتماعی و جایگزینی جاری میشود.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssبررسی و نقد شبهات مربوط به رابطه دین و اخلاقاز نظر آیت الله مصباح یزدی23926022091FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>یکی ازمهمترین مباحث فلسفه اخلاق، بحث رابطه دین واخلاق است.این بحث از با سابقهترین مباحث فلسفه اخلاق به شمار میرود و شاید بتوان آن را ازنخستین مسائل فلسفه اخلاق در یونان باستان به شمار آورد. نیز میتوان در میان اندیشمندان مسلمان مسئله دین واخلاق را از کهنترین و پرنزاعترین مسائل فلسفه اخلاق به شمار آورد، گرچه به این عنوان نبوده بلکه تحت عنوانی چون حسن و قبح افعال مطرح بود.به طور کلی همه دیدگاههای مطرح شده را میتوان تحت سه دیدگاه کلیتباین، اتحاد، تعامل فرض کرد، عدهای اعتقاد دارند که بین دین واخلاق تباین وجود دارد و بین آنها هیچ رابطهای نیست.برخی هم معتقدند که بین دین واخلاق اتحاد وجود دارد. برخی دیگر هم قائل به رابطه تعامل بین دین واخلاق میباشند.آیت الله مصباح یزدی نیز به عنوان یکی از اندیشمندان مسلمان در مورد رابطه دین و اخلاق اعتقاد دارند که دین و اخلاق از جهت مبنایی با هم اتحاد و وحدت دارند واین وحدت به شکل جزء و کل میباشد. یعنی اگر دین را به عنوان یک کل در نظر داشته باشیم، اخلاق بخشی از ارکان اصلی این کل به حساب میآید. اخلاق بخشی از دین است.زمانی که ما دین را تعریف میکنیم واجزاءآن را بررسی میکنیم، میبینیم که اخلاق یکی از سه جزءدین است و اخلاق اگر بخواهد ثابت و بدون تغییر باشد ضامن لازم دارد و آن چیز غیر از توحید نمیباشد و از طرف دیگر ایمان نیز بوسیله اخلاق کریمه حفظ میشود.لذا نسبت به این دیدگاه اشکالاتیمطرح شده که از منظر استاد مصباح به آنها پاسخ خواهیم داد.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssنسبت ماهیت تکنولوژیک سینما با دین26129122092FAJournal Article20170201<strong>چکیده: </strong>امروزه رسانههای گروهیاز جمله سینما به عنوان محصولاتی از جهان مدرنیته شناخته میشوند. برخی از صاحب نظران رسانه، این امر را به عنوان یکی از مولفههای ذاتی سینما قلمداد نموده و برای آن آثار و پیامدهایی در نظر گرفتهاند که به کارگیری این رسانه را در خدمت به دین در عمل ناممکن و غیرمطلوب جلوه میدهد. (که از آن به عنوان دیدگاه «ذاتگرایانه» یاد میشود). در مقابل قائلین به دیدگاه «ابزارانگارانه» سینما را همچون ابزاری میبینند که میتواند در خدمت هر هدفی از جمله ترویج دین قرار گیرد. برخی صاحبنظران نیز با نقد سختگیری دیدگاه ذاتگرایانه و نیز سادهاندیشی ابزارانگاران، سینما را دارای اقتضائات و خواصی میدانند که با تعدیل آنها امکان خدمتگزاری آن به دین فراهم خواهد آمد. در این مقاله که با روش اسنادی نگاشته شده است، نگارنده پس از نقل ادله قائلین به سه دیدگاه فوق در نهایت دیدگاه «اقتضاگرایانه» را به عنوان نظریه مختار مورد پذیرش قرار داده است.
دانشگاه باقرالعلوم علیه السلامفصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش6شماره 14 و 15- تابستان و پاییز 9220130923ssاثبات بایستگی رویکرد فلسفی در فهم معارف اعتقادی دین بر پایه ممنوعیت تقلید در اعتقادات12915322268FAJournal Article20170220<span class="fontstyle0">کیده: </span><span class="fontstyle2">زض اٗی پػٍّف تلاـ قسُ اؾت یوی احجبت هوٌَؾ٘ت تمل٘س زض اؾتمبزات، ثِ اٗی هْن ًبئل گطزز وِ<br />اؾبؾب ضٍٗىطز ثزب ٍ قبٗؿتِ زض فْن هؿبضف اؾتمبزِٕ زٗی، اتربش ضٍـ ثطّبًٖ ثب هحتَاٖٗ ّؿتٖ قٌبذتٖ اؾت<br />وِ ّوبى فلؿفِ اٍلٖ تلمٖ هٖقَز. اٗی پػٍّف زض ًگبُ ث٘طًٍٖ تَرِ٘ ؾملٖ ٍ زض ًگبُ زضًٍٖ رَاظ قرطؾٖ ضا<br />هَضز ثحج لطاض هٖزّس. ثط ّو٘ی اؾبؼ زض یوی ثحرج، یروی البهرِ ازلرِ ؾملرٖ ثرط هوٌَؾ٘رت تمل٘رس زض<br />اؾتمبزات، تَرِ٘ ؾملٖ آى ضا ًفٖ وطزُ ٍ ؾپؽ ثب ثطضؾٖ ٍ البهِ ازلِ ؾوؿٖ ٍ ًملٖ زٗی، ثِ رَاظ ٍ ؾسم رَاظ<br />تمل٘س زض اؾتمبزات اظ ًگبُ زٗی پطزاذتِ قسُ اؾت ٍ زض ًْبٗت ثِ ثطذٖ اظ اّن قرجْبتٖ ورِ ثرط هرسؾبٕ ؾرسم<br />تَرِ٘ ٍ رَاظ تمل٘س زض اؾتمبزات ٍاضز قس،ُ پبؾد زازُ قسُ اؾت. زض اٗی تحم٘ک، اظ ؾَٖٗ ثط ؾسم تَرِ٘ ؾملرٖ<br />تمل٘س زض اؾتمبزات اؾتسلال هٖگطزز ٍ اظ ؾَٖٗ زٗگط، ؾسم رَاظ تمل٘س ً٘ع هَضز تَرِ لطاض هٖگ٘طز ٍ ثط پبِٗ اٗی<br />هوٌَؾ٘ت تمل٘س ٍ لعٍم اؾتسلالٖ ثَزى ؾمبٗس، ثِ احجبتِ یطٍضتِ اتربشِ ضٍٗىطز فلؿرفٖ رْرت تحهر٘ل اؾتمربز<br />ًؿجت ثِ گعاضُّبٕ اؾتمبزٕ زٗی هٖپطزاظز. ضٍـ تحم٘ک زض اٗی پػٍّف، تحل٘لٖ ر ؾملٖ اؾت.<br /><br /></span>