عقل یک موهبت عظیم الهی است که در سایهی آن انسان میتواند حقایق عالم را به درستی بشناسد. منطوق و مفهوم آیات قرآن و روایات در باب امکان شناخت عقلی خدا دو دستهاند؛ دستهای که میگویند: انسان با ادراکات بشریاش نمیتواند خدا را بشناسد. دستهی دیگر در نقطهی کاملاً مقابل، انسان را به شناختن خدا و تفکر در این موضوع تشویق میکنند. از آنجا که انسان از قوای متعدد شناخت حصولی، برای دستیابی به انواع شناخت بهرهمند است؛ در مورد شناخت خدا باید دید که آیا شناختن خدا با علوم حصولی ممکن است؛ شناخت حصولی عقلی از خدا به چه صورت است؟ و انسان به چه اندازهای میتواند به این شناخت دست پیدا کند. برای پاسخ به این سؤالات باید بین انواع علم حصولی (شناخت حسیّ، وهمی، خیالی و عقلی) تفکیک قائل شد؛ انسان هر چه در وادی حسّ، وهم و خیال، برای شناخت خدا پیش برود، جز به یک صورت شرکآلود، موهوم و خیالیِ ساخته و پرداختهی ذهن خودش نمیرسد؛ زیرا محدودهی این ادراکات صرفاً امور محسوس است و خروجیشان نیز تنها صور محسوسه و معانی جزئیّه است. امّا با شناخت حصولی عقلی که نتیجهی تدبّر در آیات و آثار الهی است، میتوان با انتزاع از اوصاف کمالی انسان و تجرید آنها از نواقص ممکنات، به یک معنای کلّی از اوصاف خدا رسید که هم مورد تأیید قرآن و روایات است و هم برای عموم مردم میسّر است. (البته تمام این مباحث با پیشفرض گرفتن استحالهی اکتناه به ذات و صفات الهی است).
ابتدای صفحه